(Извадок од книгата, Отаде едноумието)
Анархизмот е политичка теорија која се залага за воспоставување на систем на анархија. Ова би било точна, но сепак далеку од јасна дефиниција на анархизмот. Зашто анархијата, или безвластието според преводот од старогрчки, може да се сфати и како хаос и како слобода, поради што се поставува прашањето каков би бил тој систем на анархија кого анархистите сакаат да го воспостават. Противниците на анархизмот анархијата секогаш ја сфаќаат како истоветна со хаосот, а и според широкораспространетата лаичка терминологија анархијата не е ништо друго освен синоним за хаосот, за безредието, за враќањето кон “законите на џунглата”. Ова доаѓа делум поради свесното, пропагандно искривување на работите, делум поради тоа што авторитарните личности отсуството на власта можат да го разберат само како отсуство на ред, а делум поради неславната епизода на анархизмот од 1880 до 1900 година (наречена “пропаганда преку дела”) кога одреден број анархисти, како одговор на бруталната репресија на Париската комуна, се ориентираа кон извршување на атентати врз високи државни функционери и крупни капиталисти. Огромното мнозинство од анархистите се оградуваат од оваа епизода, а сите категорично го отфрлаат поистоветувањето на анархијата со хаосот. Анархизмот “не е бомби, неред или хаос. Не е грабеж и убиство. Не е војна на секој против секого. Не е враќање кон варваризмот или кон дивата состојба на човекот. Анархизмот е токму спротивното на сето ова” - ќе нагласи Александар Беркман. Според анархистите воспоставувањето на безвластието значи воспоставување на поредок на максимална слобода, што од друга страна не значи дека секој ќе може да прави што сака, зашто одредени дејствија вклучуваат ограничување на слободата на другиот. Тука во прв ред се мисли на дејствија како принудување, експлоатирање, силување и слично.
Во стручните кругови преовладува мислењето дека анархизмот може да се дефинира едноставно како теорија која се залага за укинување на државата, но тоа е сфаќање кое е редукционистичко и поради тоа и недоволно прецизно. Сфаќајќи го ова, авторите на “Анархистичките ЧПП” го дефинираат анархизмот како “политичка теорија што цели кон создавање на општество кое ќе биде без политички, економски и општествени хиерархии.” Оваа дефиниција навлегува во суштината на работите поради две причини: од една страна упатува дека анархизмот не се противи само на државата, туку на сите хиерархии, а од друга страна посочува и дека не се ограничува само на политичката сфера, туку ги опфаќа и економската и општествената сфера (со посебен нагласок дека тоа подразбира антикапиталистичка ориентација, зашто капитализмот нужно создава хиерархиски и авторитарни односи со својот наемен систем и сопственички односи). Ова последново можеби треба посебно да се нагласи, зашто одредени ултралибералистички теоретичари, користејќи ја редукционистичката дефиниција на анархизмот како теорија чија одредувачка специфика е само залагањето за укинување на државата, го конципираа “анархокапитализмот”, кој токму поради тоа што анархизмот не е само антидржавна туку и сеопфатно антихиерархиска и антиавторитарна теорија не може да се смета за дел од анархизмот. На ова прашање ќе се навратиме подоцна, во посебен оддел. Во посебен оддел ќе се осврнеме и на проблематиката на пост-анархизмот, а пред да преминеме на утврдувањето на идеолошките карактеристики на анархистичката теорија, ќе објасниме зошто нема да ги разгледуваме одделно посебните анархистички правци, како што постапивме во делот за комунизмот. Имено, причината се состои во тоа што меѓусебните разлики помеѓу анархистите имаат далеку помала важност отколку меѓусебните разлики помеѓу комунистите и тие никогаш не доведоа до тоа ривалскиот анархистички правец да се смета за поопасен и посуштински противник од неанархистичките политички сили. Конкретно зборувајќи, закрвените односи помеѓу Сталин и Троцки ни оддалеку немаат свој пандан во рамките на анархизмот. Ова, се разбира, не ја негира валидноста на пристапот кон проучувањето на анархизмот што им обрнува поголемо внимание на спецификите на посебните анархистички правци, но од гледна точка на нашето глобално истражување, за тоа овде нема потреба. Доволно сметам ќе биде ако нив само накратко ги опишеме.
Основната линија на поделба во рамките на анархизмот е онаа помеѓу социјалниот и индивидуалистичкиот анархизам. И двата правци ја споделуваат опозицијата кон државата и кон капитализмот, а меѓусебно се разликуваат според начинот на надминување на постојниот систем, според визијата за организација на анархистичката економија и според социјалната база чии интереси ги застапуваат. Индивидуалистичките анархисти, кои се најзастапени во САД, се залагаат за реформски, еволуционистички начин на замена на капитализмот со анархија преку создавање на алтернативни институции (взаемни банки, задруги, комуни и слично) и преку ненасилни облици на социјален протест (во прв ред неплаќање даноци). Наспроти нив, социјалните анархисти, кои произлегуваат од европската интелектуална традиција, не го делат мислењето дека капитализмот може да биде реформиран дел по дел и покрај истакнувањето на важноста на образованието и на создавањето алтернативни институции, се залагаат за експропријација на капиталистичката класа и уништување на државата преку социјална револуција (со тоа што постојат социјални анархисти кои се еволуционисти исто како и индивидуалистичките анархисти). Што се однесува до визијата за организација на анархистичката економија, индивидуалистичките анархисти замислуваат општество на самовработени работници или занаетчии засновано врз индивидуално поседување на средствата за производство сe додека истите се употребуваат, при што би постоела купопродажба на производите на трудот, односно би постоел пазарен систем на распределба. Социјалните анархисти од друга страна се залагаат за општествена сопственост на средствата за производство при што системот на распределба би бил заснован врз потребите. Оваа различност во визијата во голема мера е одраз на третата разлика меѓу индивидуалистичките и социјалните анархисти. Додека индивидуалистичкиот анархизам е “ситно-буржоаски”, односно ги застапува интересите на ситните поседници, социјалниот анархизам се разви откако ситните поседници беа експроприрани од крупниот капитал и ги застапува интересите на работништвото.
Социјалниот анархизам, кој е убедливо доминантен во однос на индивидуалистичкиот анархизам, самиот се дели на 4 правци: мутуализам, анархоколективизам, анархокомунизам и анархосиндикализам. Разликите меѓу нив не се големи, особено помеѓу последните три правци. Мутуализмот можеби треба да се смета за преоден облик помеѓу индивидуалистичкиот и социјалниот анархизам, но во главно се класифицира во рамките на социјалниот анархизам. Неговата носечка идеја е основањето на “банки на народот”, во сопственост на комуните, кои би давале заеми без камата, а блискоста со индивидуалистичкиот анархизам е во тоа што се прифаќа пазарното функционирање на анархистичката економија. Останатите три социјални анархистички правци се единствени во неприфаќањето на поддршката на пазарот од страна на мутуализмот, а клучните разлики меѓу нив се состојат во следново: анархоколективистите за разлика од анархокомунистите сметаат дека по укинувањето на капитализмот распределбата ќе се врши според принципот “секому според трудот”, а дури потоа според принципот “секому според потребите”, додека анархокомунистите сакаат веднаш да преминат на распределба заснована врз потребите; диферентиа специфица пак на анархосиндикализмот, кој може да се смета за нова верзија на анархоколективизмот, е поголемото акцентирање на важноста на работењето во рамките на работничкото движење и на основањето на анархистички синдикати за разлика од анархокомунистите кои ставаат поголем акцент на поттикнувањето на “духот на бунтовноста” и не ставаат толкав акцент на борбата на работното место.
Тука ќе отстапиме од ортодоксијата во проучувањето на левичарските политички теории за комунизмот на советите да го класифицираме во рамките на анархизмот, а не во рамките на комунизмот. Навистина, според формалистичките критериуми овој потег не е оправдан, но бидејќи низ целиот овој труд провејува класифицирањето според фактичките карактеристики на теориите, местото на комунизмот на советите е несомнено овде. Блискоста помеѓу него и анархистичките правци веднаш паѓа во очи при анализирањето на неговите идеолошки карактеристики. Имено, комунистите на советите се противници на парламентаризмот и се залагаат за директна акција (во прв ред “диви” штрајкови и окупирање на фабрики); работничките партии и синдикатите ги сметаат за резидиуми од капитализмот и наместо нив како темелни органи на револуцијата ги промовираат работничките совети; се залагаат за укинување на државата во преодниот период; се противат на централизираноста и на хиерархичноста и слично. Подолу ќе видиме дека сето ова е сосема во согласност со анархистичката теорија. Уште повеќе, продлабоченото навлегување во суштината на работите покажува дека до социјалниот анархизам најблизок не е индивидуалистичкиот анархизам или пост-анархизмот (за анархокапитализмот и да не зборуваме), туку токму “марксистичкиот анархизам”, комунизмот на советите. Напомената на авторите на “Анархистичките ЧПП” дека “... слободарските облици на марксизмот, како комунизмот на советите, имаат големи сличности со анархизмот” во секој случај е сосема на место.
Како што веќе од претходно кажаното може да се заклучи, во случајот со анархизмот не се работи за безидеен стремеж за гола, бесцелна и стихијна деструкција, туку за теорија со разработен идеен систем, радикално спротивставен на постојниот поредок и длабоко посветен на својата визија за општество на слободни и рамноправни поединци во кое ќе бидат укинати хиерархиските, авторитарни односи и експлоатацијата на еден од друг човек. На оваа визија на анархистите критичарите можат да i забележуваат дека е непожелна, неостварлива или дисфункционална, но не можат да го негираат нејзиното постоење, сведувајќи ги анархистите на бунтовници без причина и без цел. Имајќи го ова во предвид, можеме да преминеме на објаснување на идеолошката позиција на анархизмот.
а) Радикален и сеопфатен антиавторитаризам. Острото спротивставување на авторитарните односи и институции од страна на анархистите произлегува од нивното залагање за егалитаризам на моќта и од нивното горливо слободољубие. За нив постоењето на односи на надреденост и подреденост, на водачи и водени, накратко, постоењето на власт во меѓучовечките односи е апсолутно неприфатливо. Како што се изрази Пјер Жозеф Прудон: “Да се биде владеан е да се биде набљудуван, надгледуван, шпиониран, насочуван, озаконуван, региментиран, затворан, индоктриниран, проповедан, контролиран, проценуван, оценуван, цензуриран, наредуван; сето тоа од суштества што немаат ниту право, ниту мудрост, ниту доблест.” Оттука и неговиот категорички став: “Секој што става рака врз мене за да владее со мене е узурпатор и тиран; го прогласувам за свој непријател.” Анархистите во секој случај не се единствените што предупредуваат на коруптивната моќ на владеењето, но во своето предупредување тие одат најдалеку од сите. Како што добро забележа Ендрју Хејвуд, додека либералите го истакнуваат ставот на лордот Актон дека власта расипува, а апсолутната власт апсолутно расипува, според анархистите власта во секој облик или форма апсолутно расипува. При тоа кога анархистите зборуваат за расипување од страна на власта ги имаат во предвид како вршителите на власта така и оние врз кои таа се извршува (Михаил Бакунин), а особено се противат на легитимизирањето на власта преку тврдењето дека доблесните (кои се имуни на коруптивноста на власта) владеат за недоблесните да бидат зауздани: “Додека нашите противници изгледа дека признаваат дека постои еден вид на крем на луѓе - владеачите, работодавците, водачите - кои, за среќа, ги спречуваат оние лоши луѓе - владеаните, експлоатираните, водените - да станат многу полоши од она што се... ние ги признаваме несовршеностите на човековата природа, но не правиме исклучоци за владеачите.” Сето ова, се разбира, е придружено со уверување дека антиавторитарните односи не само што ќе придонесат за човековата среќа, туку и дека би биле сосема функционални.
Антиавторитарната ориентација на анархистите е сеопфатна, интегрална и, веќе спомнавме, не се сведува на антиетатизам, на спротивставување на државата. Покрај државата, главна цел на антиавторитарните критики на анархистите се и капитализмот и религијата, а во продолжение ќе им посветиме внимание на сите три критики.
Државата како основна и најмоќна хиерархиска организација има статус на архинепријател за анархистите. Прудон ќе рече: “Во Државата, од хиерархискиот врв па сe до нејзините основи, не постои ама баш ништо друго освен кривост што би требало да се исправи, освен паразитство што би требало да се укине, освен орудие на тиранијата која би требало да се уништи.” И им се обраќа на оние кои сакаат општествените неправди да ги решаваат преку државата: “А вие ни зборувате за тоа да ја зачуваме Државата, да ги зголемиме надлежностите на Државата, уште повеќе да ја зајакнеме моќта на Државата! Та одете си, вие не сте никаков револуционер!” Во истата насока Кропоткин ќе се произнесе дека “ќе се бориме против сите оние што сакаат власт, кои сакаат да се издигнат над нас и да управуваат со нашата судбина... Доста беше политичка власт! Оставете му простор на народот, на анархијата!”
Антикапиталистичката ориентација е исто така суштинска карактеристика на анархизмот, а причината зошто таа не е толку експонирана е што неа анархистите ја споделуваат со другите антикапиталистички ориентирани левичарски правци и поради тоа антикапитализмот не се нагласува толку од страна на анархистите колку антиетатизмот околу кого се водат остри полемики во рамките на антикапиталистичкото движење. За анархистите, како и за сите антикапиталисти, капитализмот треба да биде укинат зашто е експлоататорски, а она што е специфично анархистичко на ова поле е нагласувањето дека авторитарните односи односно доминацијата “ја прави можна и главно води кон експлоатација.”
Што се однесува до религијата, не сите анархисти се атеисти, но сите се спротивставуваат на денес убедливо доминантната форма на религиозност, на религиите што Ерих Фром ги класифицира како авторитарни религии, како длабоко античовечки и како оправдувања за земните авторитети. При тоа, анархистите знаат да бидат доста радикални. Според Прудон “ако Бог постои, тој е човеков непријател”, а Бакунин, наспроти Волтеровиот епиграм “ако Бог не постоеше, нужно ќе беше да се измисли”, ќе рече: “Ако Бог постоеше, нужно ќе беше да се укине.” Сепак, постои и традиција на религиозен анархизам со главни претставници Жак Елил и Лав Толстој, а во оваа прилика ќе го цитираме Николај Берѓаев кога вели: “Религиозната вистина на анархизмот е во тоа што власта над човекот е поврзана со гревот и злото, што совршената состојба е - состојбата на безвластие т. е. анархијата. Царството Божје е безвластие и слобода, на него не се пренесува никаква категорија на владеење, царството Божје е анархија.”
б) Антипарламентаризам и директна акција. Многумина квазипознавачи на анархизмот како и многумина анархисти кои недоволно ја познаваат сопствената теорија сметаат дека анархизмот е аполитичка теорија. Наспроти нив, авторите на “Анархистичките ЧПП”, наведувајќи го, меѓу останатото, и посочувањето на Бакунин дека анархистите не ја отфрлаат политиката во општа смисла, туку само “буржоаската политика”, доста категорично ќе изјават дека “'аполитичноста' на анархизмот е марксистичка бесмислица.” Дистинкцијата што е потребно овде да се направи е онаа помеѓу аполитичноста и антипарламентаризмот. Имено, додека анархистите се против репрезентативната демократија вообичаена за капитализмот (т. н. парламентаризам во поширока смисла на зборот), тие во никој случај не се незаинтересирани за политичките проблеми. Напротив, тие се залагаат за политизираност на луѓето (во значење на заинтересираност за јавните работи), зашто имајќи во предвид дека “процесот на индивидуално и социјално ослободување е најполитичката активност што можеме да ја замислиме,” до воспоставувањето на систем на анархија може да се дојде преку политизираност, а не преку аполитичност на луѓето. Како што веќе нагласивме, оваа политизираност анархистите не ја сфаќаат како вкалупување во механизмите на репрезентативна демократија, односно како поддршка за “сопствената” политичка партија која, поддржувана на изборите од антикапиталистички настроените граѓани, би учествувала во работата на парламентот и, освојувајќи мнозинство мандати, би формирала влада која би ја спровела својата антикапиталистичка програма. За анархистите ова е целосно погрешна тактика, зашто одзема голема енергија, а завршува просистемски. Кропоткин во оваа смисла ќе им забележи на социјалдемократите (и тоа во нивната најрадикална, прва фаза): “Поминаа веќе 40 години откако социјалдемократите изјавија дека со освојувањето на политичката власт во постоечката држава на средната класа ќе се спроведе комунизам. Наместо освојување на таа држава, како што мислеа да направат, тие беа освоени од таа граѓанска држава. Тие се нејзино средство, тие служат за одржување на власта на високата и средната класа над работниците.” Сепак, иако антипарламентаризмот е неспорна ориентација според теоријата на анархизмот, иако се сфаќа дека “учеството на изборите значи пренос на волјата и одлуката од еден на друг, што е спротивно на темелните принципи на анархизмот” (Ема Голдман), како што добро забележа теоретичарот на анархизмот Даниел Герин, “ставот на анархистите кон општото право на глас Шт. е. кон изборитеЌ не е ни малку единствен и доследен”: некои, како Ерико Малатеста, го осудуваат користењето на гласачкото право и тоа во сите околности, а некои го сметаат гласачкото ливче за нужно зло; најголемиот дел прават разлика помеѓу гласање за влада и гласање на референдум, наоѓајќи разбирање за второто како поблиско до анархистичките идеи за непосредна демократија; Мјуреј Букчин го поддржува гласањето на локални избори; Ноам Чомски без да отстапува од своите анархистички ставови стана член на политичка партија, на Демократските социјалисти на Америка, а најдрастичниот пример на отстапување од анархистичката теорија на ова поле се случи за време на една од најславните епизоди на анархизмот, за време на Шпанската граѓанска војна (односно, револуција) кога во 1936 година анархистите влегоа во републиканската влада на антифранкистичките сили, коалицирајќи, меѓу останатите, и со тогаш сталинистичката КП Шпанија.
Враќајќи се повторно од практичните отстапувања од теоријата на самата теорија, наспроти канализирањето на барањата низ системот на репрезентативна демократија, анархистите го застапуваат моделот на директна акција. “Директна акција е секој облик на активност за која луѓето одлучуваат и за која се организираат самите, која е заснована врз нивната колективна сила и не вклучува наоѓање посредници за да делуваат за нив.” Како таква директната акција е “логичен, конзистентен метод на анархизмот” (Голдман), бидејќи нејзините ефекти делуваат во насока на здобивање со моќ и на ослободување на оние што се вклучени во неа, односно ги социјализираат луѓето во духот кој е неопходен за остварување на анархистичката визија. Конкретно, за директни акции се сметаат акти како штрајкови (од вообичаена борба за повисоки надници до генерален штрајк), бојкот, саботажа, екотажа, неплаќање даноци, блокирање патишта, антимилитаристичка пропаганда и слично.
в) Слободарски преоден период. И покрај тоа што анархизмот е најрадикална политичка теорија на левицата, сепак тој, наспроти тврдењата на неговите противници, не смета дека е можно воспоставување на целосно развиен систем на анархија “преку ноќ”, на првиот ден по револуцијата. Неговата разлика со комунизмот не е во тоа што комунизмот предвидува преоден период, а анархизмот не, туку во карактерот на преодниот период од капитализам до посакуваното општество. Кажувајќи го ова сепак треба да се нагласи дека во случајот со анархизмот станува збор за преоден период само во економската сфера, додека во политичката сфера наместо преоден период, наместо уставотворни собранија, привремени влади и револуционерни диктатури, анархистите предвидуваат инстантно укинување на државата и нејзина замена со комуни и конфедерации на комуни. “Орудието на угнетувањето, поробувањето и ропската покорност” - ќе рече Кропоткин за државата - “не може да стане орудие на ослободувањето”, упатувајќи им забелешка на оние антикапиталисти кои, иако имаат за цел бездржавно општество, сметаат дека таа цел може да се оствари само преку зголемување на моќта на државата. За анархистите ако целта е слободарска, тогаш и средствата мораат да бидат слободарски. Или, како што се изрази Бакунин, “слободата може да се создаде само со помош на слободата.” Утврдувајќи ја тесната поврзаност на слободата и социјализмот со зборовите дека “слободата без социјализам е привилегија и неправда, а социјализмот без слобода е ропство и бруталност”, Бакунин остро ќе се спротивстави на воспоставувањето на “диктатура на пролетаријатот” како преоден период кон идното општество и ќе нагласи дека “... никоја диктатура не може да има друга цел, освен да се овековечи и е во состојба да побуди и да воспита во народот, кој ја трпи, само ропство...” Односно, со други зборови, “диктатурата на пролетаријатот” не е патот што може да доведе до едно бездржавно општество. На анархистите во врска со оваа теза редовно им се приговара дека во случај револуцијата да не ја користи моќта на државата, тоа ќе значи брзо и лесно враќање на власт на контрареволуционерните сили, на што анархистите возвраќаат дека одбраната на револуцијата преку користење на принудната моќ на државата не е единствен (ниту пак пожелен) начин на одбрана на револуцијата. Според анархистите револуцијата по укинувањето на државата ќе биде бранета од страна на комуните, кои ќе организираат доброволни милиции и кои ќе соработуваат меѓусебно со цел заедничка одбрана од контрареволуцијата.
Кога се зборува за преодниот период во економската сфера според анархистичката теорија, тогаш се мисли на преодните облици на организација на распределбата, додека во однос на производството се предвидува негова реорганизација на самоуправни принципи. Во зависност од локалните услови распределбата во преодниот период до развиениот анархизам би можела да биде спроведена врз комунистички принципи (т.е. според потребите), како комбинација на комунистичката распределба и рационализација, преку воведување еднаква плата, преку израмнување на платите до мерата до која тоа е можно и слично. Практичен пример во врска со ова беа анархистичките колективи за време на Шпанската граѓанска војна кога распределбата во нивни рамки беше конципирана врз основа на некој од горенаведените принципи.
г) Непосредна демократија (самоуправување). Имајќи го во предвид негативниот однос на комунистите кон “буржоаската демократија” и она до каде тоа нив ги доведе, лесно може од уште понихилистичкиот однос на анархистите кон “репрезентативната демократија” на капитализмот (имено, анархистите ниту учествуваат на изборите во капитализмот) да се дојде до заклучок дека анархистите се уште поголеми недемократи од комунистите. Сепак, ова е далеку од точна аналогија. За разлика од случајот со комунистите, опозицијата кон репрезентативната демократија ниту во теоријата ниту во праксата не ги доведе анархистите до недемократските води. И анархистичките организации се демократски организирани и примената на анархистичките идеи во стварноста значеше зголемување на демократијата во даденото општество. На тој начин, иако критиката на комунистите и анархистите кон демократијата во капитализмот суштински е иста, нејзините импликации се дијаметрално спротивни кај овие два правци: кај првите критиката доведе до тоталитаризам, а кај вторите до непопустливо залагање за непосредна демократија, спроведена во сите делови на анархистичкото општество при што припадниците на дадените асоцијации би одлучувале за сите прашања што ги засегаат врз основа на принципот “еден човек - еден глас”. Зборувајќи за погледите на анархистите околу непосредната демократија, односно околу самоуправувањето, важно е да се напомнат четири работи:
- дека во случајот со анархистите самоуправувањето не е сведено на празна форма зад која се крие некоја тесна групација што стварно ги влечи конците, каков што беше случајот со титоистичкиот комунизам;
- дека анархистите се толку убедени во самоуправниот потенцијал, во партиципативниот дух на луѓето што се залагаат за воведување на самоуправувањето уште следниот ден по укинувањето на капитализмот;
- дека анархистите иако се залагаат за “универзализација на самоуправувањето во сите аспекти на животот”, сепак не забораваат да посочат дека самоуправните собранија нема да се занимаваат со чисто административните работи за кои се предвидува да бидат делегирани на потесни тела, чии членови би биле сменливи во секое време;
- дека кај анархистите постои убеденост дека едно општество ако не вклучува демократија на работното место и во останатите “неполитички” области, или ќе стане формално-демократско како капиталистичките демократии или ќе биде потчинето на диктаторски режим.
д) Децентрализација. Со цел уништување на концентрацијата на моќта и на основата за развивање на авторитарни односи, како и во насока на обезбедување на предуслови за функционирање на непосредната демократија, анархистите се залагаат за децентрализиран модел на организација на општеството при што суверенитетот ќе почива кај базичните форми на организирање, кај комуните, а не кај конфедерацијата на комуните. На конфедерацијата не i е дадена никаква моќ да им наметнува некоја одлука на комуните - членки. Од комуните анархистите во секој случај не намераваат да направат автархични единици, но инсистираат одлучувањето за заедничките проблеми и проекти да се темели врз соработка и вземна усогласеност, а не врз наметнување на волјата на помоќните врз послабите, или на мнозинството врз малцинството. Кога би се јавила потреба за донесување одлука околу некој супракомунален проблем или проект, би се организирала заедничка конференција, а ако тоа е потребно, би се формирале и акциони комитети кои би ги координирале и администрирале одлуките на конференциите. Но клучниот елемент овде е тоа дека според анархистите делегатите и на конференциите и во комитетите мора да бидат подложни на сменливост во секое време и, уште поважно, секој компромис што ќе биде направен во текот на преговорите не може да стапи во сила сe додека не биде ратификуван од страна на комуната чиј делегат дал согласност за дадената измена. На крајот, како показател за почитувањето на локалната самоуправа од страна на анархистите ќе го наведеме примерот со анархистичките борци на Нестор Махно кои за време на Руската револуција при освојувањето на некое населено место, објавуваа соопштенија во кои, меѓу другото, пишуваше: “Слободата на селаните и работниците им припаѓа на самите ним па не може да трпи никакви ограничувања. На самите селани и работници им останува да делуваат, да се организираат, меѓусебно да се договараат за сите области на својот живот, онака како што тоа самите го замислуваат и сакаат... Махнистите можат да им помогнат, давајќи им некое предупредување или совет... но тие во никој случај не можат ниту сакаат да владеат.”
Една од најочигледните замки во која може да западне секој истражувач на политичките теории е само врз основа на називот на некоја теорија да извлекува заклучоци во врска со карактерот на таа теорија. Сепак, за жал, иако ова е една од најочигледните, најелементарните замки, не може да се каже дека истражувачите, па дури и оние со високо реноме, секогаш успеваат да ја избегнат. Кажувајќи го ова, пред очи имам конкретен пример. Високопочитуваниот Хејвуд, кој, да потсетиме, е автор на труд кој се смета за еден од најдобрите на денешницата од областа на политичките теории, успеа да утврди дека националсоцијализмот не треба да се класифицира во рамките на социјализмот, и покрај неговиот назив, но сепак, очигледно само врз основа на неговиот назив, го претстави анархокапитализмот како дел од анархизмот. Бидејќи не се работи за непроблематична постапка, би се очекувало од Хејвуд да го образложи својот потег, но од тоа нема ништо во неговото дело. Наместо тоа, ние сме оставени во недоумица во врска со неговата постапка: од една страна, ако тој го темелеше својот потег само врз основа на името на анархокапитализмот, зошто како дел од анархизмот не го претстави и таканаречениот “национал-анархизам”, а од друга страна ако при класифицирањето на анархокапитализмот во рамките на анархизмот зеде во предвид нешто повеќе од само неговото име, тогаш зошто не образложи поради кои причини смета, наспроти неподеленото мислење на анархистите, дека теоријата која се залага за укинување на државата, но за задржување на капитализмот треба да се смета за дел од анархизмот. Ќе беше интересно да се слушне таквата аргументација, бидејќи и од анализирањето на анархистичката теорија и од автоперцепцијата на самите анархисти јасно произлегува дека тие недвосмислено се сметаат за дел од социјалистичкото (т.е. антикапиталистичкото) движење и дека за нив опозицијата кон капитализмот е истоважна со опозицијата кон државата. Во немање на контрааргументација од негова страна, наполно ќе се согласиме со заклучокот на авторите на “Анархистичките ЧПП” дека “анархизмот секогаш бил антикапиталистички и секој 'анархизам' што го тврди спротивното, не може да биде дел од анархистичката традиција.”
Дистанцата помеѓу анархокапитализмот и анархизмот и воопшто дистанцата помеѓу анархокапитализмот и левичарските теории станува целосно јасна кога ќе се разгледаат идеолошките карактеристики на “капиталистичките анархисти”:
а) Залагање за воспоставување на ултракапиталистички систем. На анархокапитализмот не може да се гледа како на најнов развој на анархистичката мисла која, соочена со “економската реалност” на почетокот на 21-от век, го прифатила капиталистичкиот систем. Аналогијата во оваа смисла со идеолошкиот развој на социјалдемократијата е целосно неоснована. Корените на анархокапитализмот не се анархистички, туку ултралибералистички. Анархокапиталистите се оние екстремни припадници на новата десница кои одат уште подалеку во својата опозиција кон државата на благосостојбата (“државата дадилка”) од неолибералите и наспроти нивната желба да ја сведат државата на “ноќен чувар”, сакаат да ја лишат државата и од таа функција, односно сакаат целосно да ја укинат државата. Наизглед сосема анархистичко залагање, но мотивацијата за укинувањето на државата е директно спротивна на анархизмот. “Точно е” - ќе напишат авторите на “Анархистичките ЧПП” за анархокапиталистите - “дека тие повикуваат на крај на државата, но тоа не е бидејќи се загрижени за тоа што работниците се експлоатирани или угнетени, туку бидејќи не сакаат државата да ја опструира 'слободата' на капиталистите да ги експлоатираат и угнетуваат работниците уште повеќе од она што сега е случај.” Со други зборови, ако анархистите гледаат во државата “жандарм на сопствениците” (Малатеста), анархокапиталистите државата ја сметаат за ограничувач на најсветото право, правото на непречено уживање во приватната сопственост. Поинаку кажано, ако за првите државата е непријател зашто е сојузник на капиталистите, за вторите државата е непријател зашто е сојузник на несопствениците и на корисниците на социјалните програми. Оттука, наместо државен капитализам анархокапиталистите се залагаат за воспоставување на бездржавен, од ништо неограничен капитализам каде нема да постои ништо налик на социјални програми и каде сите функции на државата (не само од економската сфера, туку и од безбедносната и правосудната сфера) би биле приватизирани.
б) Поддржување на општествените нееднаквости. Целосно компатибилно со ултракапиталистичката ориентација на анархокапиталистите е нивното противење на било какви редистрибутивни аранжмани и инсистирањето на природноста на општествените разлики. Мјуреј Ротбард, водечкиот претставник на анархокапитализмот, сосема отворено ќе се произнесе дека “'десните' слободарци не се спротивставуваат на нееднаквоста”, а Брајан Каплан во својот проанархокапиталистички преглед на анархизмот ќе објасни: “За разлика од левите анархисти, анархокапиталистите во главно малку или воопшто не ја ценат еднаквоста, верувајќи дека нееднаквостите во сите димензии - вклучувајќи ги и приходите и богатството - не само што се совршено легитимни сe додека 'настануваат на правилен начин', туку и се природна последица на човековата слобода.” Ваквото аргументирање е сосема на линија на либерализмот, чија изведена теорија и е анархокапитализмот, а за да ја утврдиме дистинктивноста на анархокапитализмот во однос на останатите либералистички теории на ова поле ќе кажеме дека анархокапитализмот е најрадикален во осудата на оданочувањето како најнеприфатлива државна активност и на крадењето (дури и на храна од страна на гладен човек) како еден од најлошите социјални пороци.
в) Одобрување на вондржавните видови хиерархија и на договорната експлоатација. Ако анархокапиталистите се доста гласни во осудата на оданочувачката функција на државата, тие се доста далеку од острината со која анархистите ја критикуваат авторитарноста односно хиерархичноста на државата. Тоа доаѓа оттаму што хиерархичноста на државата не е основата за анархокапиталистичката критика на државата и што авторитарните односи не им пречат на анархокапиталистите сe додека државата не е вмешана во тие односи. Оттука, тежнеејќи само да го заменат авторитетот на државата со авторитетот на сопствениците, анархокапиталистите не само што немаат никакви забелешки за наемниот систем, туку и ја сметаат авторитарната и експлоататорската природа на наемниот однос за ирелевантна штом врз основа на договор и без физичка принуда работникот го прифатил наемниот однос. Ваквото гледање на работите ги доведе анархокапиталистите (и екстремните неолиберали) дотаму што сметаат дека и ропството е сосема во ред ако настане доброволно, врз основа на склучен договор.
г) Оживување на традицијата на антидемократскиот либерализам. Напаѓајќи ја државата на благосостојбата, неолибералите инсистираат на враќање на начинот на функционирање на економијата од времето на класичниот либерализам. Анархокапиталистите во главно се согласуваат во оваа точка со неолибералите, но и го надополнуваат ова залагање со залагањето за враќање кон корените на либерализмот и во политичката теорија, односно се залагаат за обнова на либерализмот од фазата пред тој да ја усвои демократијата како дел од својата политичка агенда. Во оваа смисла, анархокапитализмот е одраз на онаа нова самоувереност на либералистичкиот кампус, која е резултат на успесите во кампањата против државата на благосостојбата и која се изразува преку отфрлање на демократскиот плашт со кои се наметнаа либералите по 1848 година. При тоа дедемократизацијата на либералната теорија добива доста јасни контури. Незадоволен од преголемата демократичност во денешното општество, Рендол Холкомб ќе објасни дека “во своите крајности, слободата и демократијата се некомпатибилни една со друга. Основачите Шна американската републикаЌ ја ограничија моќта на демократијата за да се обидат да ја зачуваат слободата. Денес, го ограничуваме принципот на слободата со цел да ја унапредиме идеологијата на демократијата.” Ханс-Херман Хопе оди уште подалеку и, давајќи до знаење дека “... идејата на демократијата е неморална, а исто така е и неекономична”, ќе заклучи дека “наместо демократија, правдата и економската ефикасност бараат чисто и неограничено општество на приватната сопственост - 'анархија на производството' - во кое никој не владее со никого, а сите односи на производителите се доброволни и на тој начин взаемно корисни.” Преку ваквите ставови, анархокапитализмот се профилира како една од ретките политички теории на денешницата што отворено ја истакнува својата антидемократска ориентација.
За разлика од обидот за редефинирање на суштината на анархистичката идеја од страна на анархокапиталистите, кој наиде на едногласна осуда кај анархистите, редефинирањето на суштината на анархистичката идеја од страна на пост-анархизмот предизвика многу контроверзи. Имено, откако во периодот по 60-тите пост-анархистичките идеи почнаа да стануваат сe повлијателни во анархистичките кругови, Букчин, не согласувајќи се со насоката на развој на анархизмот, во 1995 година излезе со осуда на “лајфстајл” анархизмот, кого, меѓу другото, го издвои како главна причина за дефанзивата на анархизмот во времето кога постои масовно ширење на незадоволството од државата. Пост-анархистите остро возвратија на неговата критика, истакнувајќи дека времињата се имаат променето и дека анархизмот треба да се ослободи од баластот на левичарските концепти. Придружувајќи i се на современата мода на себе-прогласување над поделбата на левица и десница, пост-анархистите всушност нудат таква алтернативна визија на суштината на анархистичката идеја која од анархизмот прави безопасна теорија по постојниот систем. Имено, пост-анархизмот или се сведува на стил на живеење, лишен од стремежот за општествената ангажираност, или промовира таква критика на човековата цивилизација која нема допирни точки со стварноста и која токму поради тоа не може да го загрози капитализмот. Издвојувањето на идеолошките карактеристики на пост-анархизмот е сврзано со одредени потешкотии поради разнообразноста на самото движење (кое во тоа гледа една од своите основни позитивни особини), но во основа сите пост-анархисти, во помала или поголема мера, ги застапуваат следните позиции:
а) Супкултуризација на анархизмот. Пост-анархистите сакаат да му стават крај на анархизмот како теорија што нуди алтернативна визија за уредување на општеството и наместо тоа од него сакаат да направат стил на живеење, кој на луѓето ќе им ја понуди илузијата за сопствената бунтовност без при тоа да мораат да бидат изложени на опасностите што со себе ги носи вистинската бунтовност. Целиот презир на пост-анархистите за општествено-ангажираниот анархизам е лесно препознатлив во реторичкото прашање на Хаким Беј: “Зошто да се мачиш да се спротивставиш на 'моќ' која го изгубила сето свое значење и станала чиста Симулација.” Алфредо Бонано во истата смисла ќе укаже на несоодветноста на класичниот анархизам за современиот човек, зачинувајќи ја својата изјава со констатации со морално сомнителен карактер: “Луѓето се уморни од демонстрации, класици, бесцелни маршеви, теоретско цепидлачење, постојани одлагања, досадни и бедни политички анализи. Тие повеќе сакаат да се ебаат, да пушат, да слушаат музика, да спијат, да се смеат, да играат, да убиваат цајкани, да осакатуваат новинари и да креваат во воздух касарни.” Тргнувајќи од ваквата убеденост Хаким Беј, прогласувајќи ги (заедно со конзервативците!) демократските и социјалистичките “соништа” за невозможни, нуди ефемерни супкултурни фантазмагории како начин на спротивставување на постојниот поредок. Овие фантазмогории тој ги нарекува “привремено автономни зони” (ПАЗ) и ги дефинира како “востание кое директно не се судира со Државата, герилска операција која ослободува една област (на земја, на време, на имагинација), а потоа самата се распушта за да се пре-формира на друго место/време пред Државата да може да ја разбие.” На ваков начин капитализмот, несомнено, се укинува во имагинацијата, но не и во реалноста.
б) Залагање за “укинување на трудот”. Под изразот “укинување на трудот”, кого како пост-анархистички концепт го воведе Боб Блек, пост-анархистите подразбираат две различни работи: укинување на отуѓениот труд и укинување на секој труд. Во главно, иако користењето на изразот “укинување на трудот” имплицира залагање за укинување на секој труд, без разлика на неговиот карактер, пост-анархистите под овој израз имплицитно подразбираат укинување на отуѓениот труд. Постојат две причини зошто се користи овој, а не попрецизниот израз “укинување на отуѓениот труд”: прво, пост-анархистите сакаат да изгледаат порадикални од она што се и второ, ако би се залагале “само” за укинување на отуѓениот труд, тогаш би ја изгубиле својата дистинктивност како во однос на класичниот анархизам така и во однос на добар дел од левицата. Сепак, мора да се истакне дека барем делумно пост-анархистите сонуваат за укинување на секој труд, величајќи ја при тоа неактивноста и мрзливоста и, се разбира, не мачејќи се со размисли дали тоа воопшто и би можело да се спроведе.
Единственото што на ова поле не е празен вербализам или повторување на познатите залагања под невозможни наслови е акцентирањето на Блек дека “... најмоќен инструмент на принуда не е Државата, туку Трудот” и дека поради тоа анархистичката критика треба да биде пренасочена кон институцијата “труд” како примарна цел. Она што овде е новина не е самото давање на примат на критиката на (отуѓениот) труд пред критиката на државата. Всушност, тоа е еден од постулатите на марксистичката левица. Новината овде е што со ваков став излезе еден (пост)анархист, а најинтересното е што ваквата ориентација на Блек, сакал тој или не, го прави него анархист најблизок до марксизмот во рамките на современиот анархизам.
в) Антитехнологизам. Во согласност со желбата да бидат најрадикални што се може, пост-анархистите вршат фронтален напад врз технологијата, сметајќи ја за инхерентно антихумана и репресивна. Посочувањето на антихуманиот и репресивниот карактер на технологијата воопшто не е нова тема во левичарските кругови (и пошироко), но она што е карактеристично за пост-анархистите (и за сите антитехнологисти) е негирањето на можноста технологијата да биде употребена во прилог на човекот. При тоа, застапуваната позиција можеби е порадикална од позицијата што го напаѓа “само” капитализмот а не индустриските цивилизации воопшто, но радикалноста на позицијата автоматски не значи порадикално хуманистичка позиција. Имено, сосема е можно во едно неиндустриско, прединдустриско општество да владеат експлоататорски и хиерархиски односи, од што следи дека антитехнологизмот нужно не мора да води кон општество на хармонични односи меѓу луѓето. Антитехнологистите сакаат да ги величаат примитивните општества, но сликата што при тоа ја градат за нив често е далеку од реална, а претходно наведената забелешка е само една од неколкуте што можат да се стават на антитехнологиското видување на работите.
г) Антирационализам. Пост-анархизмот е под големо влијание на пост-модернистичките концепции, а тоа е особено јасно видливо кај неговата антирационалистичка ориентација. Имено, наспроти класичниот анархизам, кој се темели врз просветителската верба дека е можна преобразба на општеството врз основа на правилата на разумот, пост-анархизмот гаи презир кон теоријата, кон интелектуалците и покажува симпатии за ирационалното. Тоа оди дотаму што за голем број пост-анархисти источните религии (во прв ред таоизмот) стануваат основен извор на инспирација при што особено на цена се особините како мистичност и магичност. Во таа насока Хаким беј ќе се произнесе дека “ориентот, окултното, племенските култури поседуваат техники кои можат да бидат 'присвоени' на вистински анархистички начин” и ќе заклучи дека е потребен “мистичен анархизам”. Суштината на разликата помеѓу класичниот анархизам и пост-анархизмот Букчин успеа доста успешно да ја долови преку еден коментар на шпанскиот сликар Франсиско Гоја - додека класичниот анархизам се согласува со неговиот коментар дека спиењето на разумот создава чудовишта, пост-анархистите убедуваат дека соништата на разумот се оние што создаваат чудовишта.
Сумарно кажано, пост-анархистичката ревизија на анархизмот значи ларпурлартизација на анархизмот, негово лишување од ангажираната критика и негово претворање во самодопадлив стил на живеење. Бунтовноста надворешно гледано остана карактеристика и на пост-анархизмот, но ако таа и не е само цел сама за себе, тогаш многу повеќе се аплицира на полето на уметноста отколку на полето на политиката. Целата историја на анархизмот е историја на задушување на анархистичката идеја од страна на другите - преку пост-анархизмот анархистичката идеја може да се задуши самата себеси.